سخنرانی

طلب کردن، صبر کردن، آرزو کردن، سرگردانی و نگرانی: در باب دنیای هیجانی و سلامت روانی معلم

سخنرانی دبورا بریتزمن[1]، بخش آموزش دانشگاه یورک

شهرزاد هاشمی، رزا فامینی

 

ما چگونه راجع به دنیای درونی و زندگی هیجانی فکر می­کنیم و به تجارب خویش در رابطه با خود و دیگری پاسخ می­ دهیم؟  در اینجا تمرکز سخنران بر معلمین است؛ نه بر آنچه در رابطه با دانش آموزان انجام می دهند بلکه آنچه حرفه ی معلمی بر سر آن ها می آورد. در حیطه­ی آموزش عموما در فکر رشد دانش آموزان هستیم، اما   اینجا به رشد معلمین در فرایند معلمی خواهیم پرداخت. معلمین به شدت تحت تاثیر کاری که انجام می دهند هستند، اما عموما به آن نمی اندیشند و نمی دانند چگونه این حرفه بر آنها تاثیر می­گذارد. در این راه، نخستین قدم  این است که بپذیریم هیجانات ما معنادار هستند و در وهله ی دوم این که نه تنها معنا دارند، لکه همیشه در رابطه با چیزی یا کسی هستند. انتخاب واژگان عنوان این سخنرانی، ناشی از همین ایده است؛ این واژگان خلاصه ای از دنیای هیجانی معلمی است. سوال این است که معلمی چه اثری بر معلمان می گذارد؟

 

معلم شدن

روزگاری ما همگی کودک بودیم؛ کودک دایما بایست مطالب زیادی یاد بگیرد و عموما مجبور است این کار را قبل از اینکه برای آن آماده باشد انجام دهد. او به تدریج یاد می­گیرد راه برود، از شیر گرفته می­شود و برای دستشویی رفتن آموزش می بیند اما والدین عموما پیش از اینکه کودک آماده باشد او را به مدرسه می فرستند. در این نقطه هر آنچه که کودکان از قبل می دانستند تقریبا کاربردی ندارد. آن ها وارد محیطی می شوند که در آن غریبه هستند و با تعداد زیادی افراد نا آشنا مواجه می شوند. در چنین محیطی چگونه باید رفتار کند؟ کودک حدود 5 سالگی می داند چگونه با والدین خود صحبت کند؛ می­داند چه زمانی عصبانی یا غمگین می شوند و کاملا آگاه است  کدام رفتارش باعث شادی یا دلخوری آن ها می شود. از نظر کودک معلمین هم مانند والدین هستند. بنابراین هر کودک با کوله بار انتقالی[2] خویش وارد مدرسه می شود و سعی می­کند انتظارات معلم را بشناسد. از سوی دیگر معلم نیز دایما با این چالش روبرو است که چگونه کودک را وادارد تا انتظارات او را برآورده کند. این درست نقطه­ای است که در آن نخستین تعارض ها شکل­ می­گیرند.

کودک همانگونه که پیش از این در پی جلب عشق والدین خود بوده، به دنبال عشق معلم است _ افرادی که از آن ها به عنوان ایده آل ایگو[3] یاد می شود. در این مرحله یک تغییر دیگر نیز صورت می گیرد؛ شکل گیری هر چه پررنگ تر عشق به یادگیری. بعد از گذراندن چالش­های دوران ادیپی، کودکان وارد مرحله نهفتگی می­شوند. در این مرحله دوست دارند نشان دهند چه چیزهایی می دانند. آنها مجموعه، جمع آوری می کنند؛ برای مثال مجموعه دایناسورها. مهم نیست چه چیزی جمع آوری می کنند اما از داشتن آن ها بسیار خشنودند و دوست دارند راجع به آن با دیگران صحبت کنند. پیش از این، عمدتا می خواستند آن ها را عاشقانه دوست بدارید اما در اینجا آن ها می خواهند بزرگترها ببیند آن ها ، عاشقانه کاری که انجام می دهند را دوست دارند.

سال ها بعد زمانی که معلم مجموعه ای را گردآوری کرد و با تعدادی زیادی غریبه ملاقات کرد، به مدرسه باز می گردد. وی پس از حدود 12 سال در مدرسه و 4 سال در دانشگاه به کودکی خویش باز می گردد و وقتی باز می گردد از خود انتظاراتی دارد؛ “من باید بدانم چگونه رفتار کنم”. چون در تصورات او در کودکی ، معلم همه چیز را می دانست. معلم هیچگاه درخواست کمک نمی­کرد و کنترل کامل امور را در دست داشت. به این علت اضطراب زیادی وی را فرا می گیرد. پس در قدم اول معلمی، معلمان را مضطرب می سازد: اگر دایما به ما گفته شده باشد نباید درخواست کمک کنیم و باید خودمان کارهایمان را انجام بدهیم فکر می­کنیم نباید کمک بخواهیم، در غیر اینصورت  دیگران تصور می کنند احمق هستیم. در بسیاری از مدارس، به ویژه معلمین جوان بر این باورند که خیلی احمق و یا خیلی با هوش هستند. این دقیقا همان احساساتی است که آنها در کودکی و در گروه ها تجربه کردند. در گروه های خوب یا بد. پس کمک گرفتن نشانه­ی ضعف است و معلمین این باور را پیدا می کنند که می­بایست کاملا به خویش متکی باشند. بدین شیوه بسیاری از معلمین وارد مدرسه می شوند بدون آنکه به اندازه کافی به خویشتن آگاهی داشته باشند. این یک پارادوکس است؛ چگونه می­توان زمان زیادی را صرف آموزش دیگری کرد در حالیکه درباره­ی خویشتن بسیار کم می دانیم؟

 

آگاهی­های ضروری:

زمانی که معلم مسئولیت آموزش دیگران را برعهده دارد چه چیزی را بایست راجع به خود بداند؟ این تکلیف بسیار دشوار است. از معلم انتظار می رود کمک کند، اما نخست باید تکانه ها و احساسات خویش را بشناسد. بیایید محیط هیجانی آموزش را به طور خاص در نظر بگیریم. فضایی که مملو از تعارض و نیاز است. معلمین در این فضا دایما در بستری قرار دارند که می توانند دنیای هیجانی کودکی خویش را در پوشش مبدلی از معلمی تکرار کنند.  این همان مفهوم اجبار به تکرار[4] روانکاوی است. ما دایما در حال تکرار هستیم؛ این پدیده سرنخی برای یافتن پاسخ به این سوال است که چرا تغییر آموزش بسیار دشوار است:  “ما بایست تغییر کنیم تا آموزش تغییر کند؛ از طرفی آموزش دایما در حال تغییر ماست.”

 

معلمین چه مسائلی را از تجربه ی آموزش و یادگیری در دوران کودکی خویش  تکرار می کنند؟

1. 1. ترس و تنفر از خطاها
   2. وسوسه­ی اجبارگونه ی تحقیر کردن یا احساس تحقیر شدن
   3. برابر دانستن آموزش با تنبیه
   4. قشقرق معلم و توجیه آن به عنوان آموزش یک درس مهم

توضیح آنکه این مسئله­ی معلم است که نمی تواند اشتباه کردن خود و دانش آموز را تاب بیاورد. وقتی این احساسات به فرایند آموزش و پرورش فرافکنی می شود ما شاهد یک پداگوژی سادیستیک، و معلمی هستیم که دایما از کوره در می رود یا آموزش را با تنبیه برابر می­داند. مساله  اینجاست که ما عموما  این اتفاقات را تصادفی می دانیم نه یک برون ریزی[5] شدید. با بازگشت به معلم بازی در دوران کودکی میتوان به آسانی ردپای این برخوردهای سادیستیک را مشاهده کرد. وقتی در کودکی نقش معلم را در بازی داشتیم با دیگران چه می کردیم؟ ” برو آن گوشه بایست! 10 بار از روی این بنویس!” کودکان در این بازی ها ادراک، احساسات و فانتزی های خود را از معلمی به اجرا در می آورند[6]. بسیاری از این فانتزی ها سرکوب می شوند اما بعدها با معلم شدن بدون اینکه فرد کوچکترین آگاهی به حضور آن ها داشته باشد، مجددا در قالب  برون ریزی  فعال باز میگردند؛ یعنی برای مثال، خیلی اوقات ما از معلمی که دایما بر سر ما داد می زد عصبانی بودیم و وقتی معلم شدیم عمدتا در حال داد زدن بر سر دانش آموزان هستیم.

پس در فضای آموزش با کارناوالی از هیجان های مختلف در خود و دانش آموزان روبرو هستیم. هیجاناتی که عموما آن ها را بی معنا یا صرفا ناشی از عدم توانایی در کنترل احساسات می دانیم؛ یا صرفا به سرعت به رفتارها، برچسب مشکلات رفتاری می زنیم. اشکال اینگونه برچسب ها این است که از واژگانی استفاده می کنیم که قدرت تفکر را به کل مسدود کرده یا سهم ما را در ایجاد و وخامت بسیاری از امور نادیده می گیرند.

چرا با خطا کردن دانش آموزان تا این حد عصبانی می شویم؟ ما باید دایما اینگونه سوالات را از خود بپرسیم. تحمل برای معلمین ابزاری بسیار ضروری و ارزشمند است که دستیابی مطلق به آن بسیار دشوار است و هیچگاه  مقدور  نیست. اهمیت این موضوع در ادامه مشخص می شود: بیمار روانی چیست؟ به تعریف جان ریکمن[7] بیماری روانی یعنی نتوانیم کسی را پیدا کنیم که ما را تحمل کند؛ پس بیماری روانی همیشه یک رابطه با دیگری است. ما همیشه به دیگران نیاز داریم، همیشه در ذهنمان به کسی فکر میکنیم. اگر کسی را پیدا نکنیم که ما را تحمل کند و  او را تحمل کنیم  به شدت در رنج خواهیم بود ؛ یافتن کسی که ما را تحمل کند بدین معناست که ما نیز با  او  می مانیم و در  ارتباط هستیم و قادریم زمان های سخت را تاب بیاوریم. ما در بستر یک رابطه ی کارآمد قادریم بدون آسیب زدن به یکدیگر و به رابطه، ناکامی را تحمل کنیم.

به زمان هایی فکر کنید که این احساس وجود دارد که معلم تحمل ما را ندارد یا ما تحمل او را نداریم. تنفر در هر دو جهت حرکت می کند. اما عشق و نفرت بخشی از تجربه ی انسان بودن است. ما عموما از این تجارب به شدت وحشت داریم آنقدر که نمی توانیم فکر کنیم چه هستند و چه معنایی دارند. از اینرو یادگیری و آموزش انسان ها موقعیتی هیجانی و  مستلزم میزانی از درد و سختی است؛ ما همگی در برابر ابراز رنج آسیب پذیریم؛ این رنج در  اشکال زیر مشخص می گردد:

1. 1. عصبانیت
   2. ناکامی
   3. تنفر
   4. پارانویا (بدبینی)
   5. اضطراب درباره ی از دست دادن عشق؛ از این بابت که احتمال دارد کسی را که ما را تحمل می کرد از دست بدهیم.
   6. افسردگی
   7. از دست دادن سلامت عقلی
   8. از دست دادن زیبایی
   9. از دست دادن دیگران
   10. و عدم امکان تمایز میان خوب و بد

ظهور چنین احساساتی و ابرازاتی بسیار ترسناک است. وقتی من احساس بدی دارم دنیا بد به نظر می رسد. وقتی احساس خوبی دارم دنیا خوب است. در اینجا باید فکر کرد آیا این واقعا بدین معناست  که آنقدر  توانمندم که می توانم دنیا را خوب یا بد کنم؟ ما دایما باید به این نکته فکر کنیم چگونه دنیای درون روانی ما ادراک ما از خود و دیگران و دنیا را تغییر می دهد.

نخست بایست به دنبال معنا باشیم. باید از خود بپرسیم: ” مشکل من چیست؟ من گم شده ام آیا این احساس  طبیعی است ؟ چرا همه از من متنفرند؟ چرا من از تنفرم متنفرم؟ چرا صرفا نمی توانم از خود گذر کنم؟ ” ایگو نمی تواند از خود گذر کند بلکه صرفا می تواند خود را نابود سازد.

این ها سوالات رایج معلمین راجع به خودشان است چون دایما در تلاش هستند بفهمند معلم خوبی هستند یا خیر؟ گاهی معلم بد بودن قابل تحمل است چون در حال یادگیری از آن تجربه هستیم تا به یک معلم به اندازه کافی خوب تبدیل شویم.

همه­ی این تجارب هیجانی کم و بیش به دیگری و رابطه با او بر می گردند. باید بپذیریم هیجانات ما را مضطرب می کنند. هیجانات   افراد دیگر  نیز ما را مضطرب می کنند. فهم و مدیریت هیجانات بسیار دشوار است. گاهی تئاتر ذهنی و فانتزی های ما کاملا دیوانه وار هستند.گاهی آنقدر عصبانی هستیم که فانتزی می کنیم ایمیلی زده ام با عنوان “ازت متنفرم” و آن را برای همه فرستاده­ایم. و فکر میکنیم “اوه، ایمیل فرستاده شد و  نمی توانیم  آن را باز پس بگیریم، این تصادفی بود!” آیا چون نمی توانیم احساسات خویش را تاب بیاوریم مجبوریم آن را به دیگران فرافکنی کنیم؟ تا همه احساس بدی پیدا کنند، هرج و مرج شود و ببینیم  پس از آن چه می شود. دشوارتر از داشتن چنین احساساتی، انکار وجود آن ها یا معنای آن ها در خود و دیگری است. رابطه ی نزدیکی میان ظرفیت تحمل ندانستن و کنجکاوی راجع به آن و سعی در فهم احساسات و چرایی آن ها وجود دارد. یک  ابزار مناسب این  است که از خود بپرسیم  پیش  از آن چه اتفاقی در جریان بود: “من حالم خوب بود. ناگهان بهم ریختم.” از زمانی که احساس خوبی داشتم تا زمانی که احساسم بد شد چه اتفاقی افتاد؟ “خب یک نفر گفت… “و ما اینگونه یک روایت خواهیم داشت. با این داستان متوجه می شویم چه مسائلی برای  افراد اهمیت دارد. چون همیشه افراد چیزی دارند که مهم باشد.

وینیکات بر این باور بود که  نگرانی های ما به 4 دسته اصلی تقسیم می شوند   همه­ی این موارد به جدا افتادگی و عدم توانایی  دربرقراری ارتباط مربوط می شوند.

1. 1. دیوانگی: ترس از شکست تنها
   2. از هم پاشیدن: “تنها از پا نمی­افتم بلکه فرومی­پاشم. بخش های من، دیگری و دنیا به هم وصل نمی شوند. فاصله زیادی میان تصور من از خودم با آنچه دیگران درباره­ی من فکر می­کنند وجود دارد. اما این موضوع اهمیتی ندارد چون آنها اشتباه می کنند و من درست می گویم. “پس اینجا شکست و انعطاف ناپذیری وجود دارد.
   3. شخصی زدایی: “من نمی دانم چه کسی هستم. شاید من اینجا خوب باشم اما جاهای دیگر نیستم.” پس با دو شخصیت روبرو هستیم: دکتر جکیل و آقای هاید( دو شخصیت آدم خیلی خوب و خیلی بد.)
   4. نفهمیدن: هیچ چیز واقعی نیست. انگار داریم زندگی را تماشا می کنیم و سهمی در آن نداریم.
   5. جدا افتادن بدون هیچ ابزاری برای ارتباط: دایما افکار و ذهن مان را به حاشیه می فرستیم و این گمراه کننده است زیرا در مدرسه معلم بر سر دانش آموز فریاد می زند و به   او میگوید که به گوشه ای برود تا آرام شود  درحالیکه  بچه ارام  است و این  معلم است که می­بایست آرام شود. او آن کسی است که باید به صندلی آرامش می رفت. اما هیچ صندلی آرامشی برای معلم وجود ندارد. چون اگر تصور کند که باید آرام بشود این به معنی یک اشتباه است. او باید دایما ثابت کند که معلم خوبی است.

پس ناکامی، عصبانیت و ترس از هم پاشیدن ترس های اساسی هستند. که سعی داریم آن ها را نفهمیم. فانتزی ها آن ها را نگاه می­دارند: فانتزیهای بدبینانه  یا فانتزی اینکه کس دیگری میخواهد من را بدبخت کند و انتقام لازم است.  داشتن این فانتزی­ها تجربه­ای متداول است اما به طور معمول آن ها را برون ریزی نمی کنیم، آن ها را مشکلی در تفکر می بینیم که می­بایست مهار و هضم کنیم و اگر تنهایی نمی توانیم باید کمک بگیریم.  ممکن است از مراجعه به درمانگر بترسیم  چرا که نگرانیم  مبتلا به بیماری روانی  باشیم. اما درمانگر فردی است که قادر است شما را تحمل کند. در محیط مدرسه  این ترس هم وجود دارد که اگر دیگران بفهمند چه می­شود. پیشنهاد سخنران این است که تمامی دانشجویان معلمی در روان درمانی باشند. آنها باید بتوانند بنشینند، فکر کنند، راجع به تفکرشان صحبت کنند و متوجه اشکالات شوند و به این مسایل چون تجربه ای هیجان انگیز نگاه کنند و بدانند هر چه قدر راجع به خود و هیجاناتشان باز و سیال باشند راحت تر پذیرای زندگی هیجانی دیگران خواهند بود. به ویژه زندگی هیجانی که آن را درک نمی­کنند.

 

اضطراب چیست؟

گوش به زنگی: “همه چیز ممکن است از هم بپاشد.  چه می­شود اگر…؟! چه می­شود اگر کارم را  تحویل بدهم و معلم دوست نداشته باشد؟ چه می­شود اگر نتوانم انجامش دهم؟ چه می­شود ….؟ با انتظار فاجعه نه صرفا فانتزی. در روانکاوی این باور وجود دارد که فاجعه قبلا اتفاق افتاده است. آن فاجعه چیست؟  ترس از دست دادن عشق، فقدانی مهم. پس انتظار امری است که پیش از این اتفاق افتاده است. احساسات ما لزوما به کیفیت کار ما بستگی ندارند. بسیاری از ما در درون و عمیقا افسرده هستیم و راجع به آن حرف نمی زنیم چون بسیاری از روزها راهی برای زندگی با آن پیدا می کنیم. اما چرا باید افسرده بشیم وقتی همه چیز داریم و همه چیز خوب است؟ گاهی همه چیز داریم و نمی­دانیم چرا افسرده هستیم، اما اینها ارتباطی با علت افسردگی ندارند. اگر فقط به چیزهایی که داریم یا قسمت های خوب زندگی خود فکر کنیم هیچ گاه نمی فهمیم  چه چیز بد است و از چه چیز رنج می کشیم . پس خیلی اوقات افسردگی با انکار آن شروع می شود: دلیلی برای افسرده بودن وجود ندارد. اما این قانونی اساسی درباره­ی هیجانات است. احساسات ما دلیلی به ما نمی دهند. آن ها منطق و دلیل نیستند، احساس هستند. احساسات رو باید روایت کنیم تا بتوانیم زندگی کنیم، آن ها را تاب بیاوریم و از طریق بر شمردن خوبی­ها به شیوه­ی بهتری با آنها  بجنگیم. اما همه این ها  زمانی که  افسرده می شویم  به کار نمی­آیند. وقتی افسرده هستیم تمام دنیا علیه ماست و هیچ کس را یارای کمک به ما نیست.

ما در دنیای  هیجانی خویش زندگی می­کنیم و دنیای هیجانی ما بر  دیگران  اثرگذار است. مثال  آن زندگی عاشقانه است که در آن خیلی اوقات دشوار است بفهمیم چه کسی چه اثری بر دیگری دارد.

وینیکات بر این باور است که در  اصل یادگیری و تغذیه چندان تفاوتی با هم  ندارند، هر دو نوعی از  ” خالی بودن است”. احساس خالی بودن پیش نیاز شوق دانستن است. رفتن به استقبال دنیا و خواستن. در افسردگی خالی یک تسلیم وجود دارد تسلیم به خالی بودن به جای تحمل آن و ناکامی ناشی از آن. احساس خالی بودن اولیه پیش از شروع پر شدن است.

 دنیای روانی ما بسیار پیچیده است. گاهی خوب و گاهی بد است. اما مشکل اینجاست که این نکته را نمی دانیم.  و رابطه ای میان این دو احساس را در نمیابیم. این احساسات آنقدر جدا نیستند. عشق و نفرت سازنده ی ظرفیت ما برای تفکر هستند. پس چطور دنیای درون روانی بهتری بسازیم؟

1. 1. شاید باید بیشتر راجع به خود بدانیم، بیشتر صبر کنیم، بخواهیم، آرزو کنیم، همچنان نگران شویم. نگرانی هیچ ایرادی ندارد و باید به آن فکر کنیم. معلم می تواند از درون نگری لذت ببرد.
   2. معلم آسیب پذیر است.
   3. اجازه دهیم معلم عصبانی باشد و فکر کند چرا عصبانی است. در آموزش بسیاری از امور ما را عصبانی می کند اما خوب است فکر کنیم آن ها چه هستند.
   4. مطمئن شویم معلم خیلی فرمانبردار نباشد. این نابودی آموزشی سرد است.
   5. اجازه دهیم معلم معلم شود. ما باید معلمی خوب را بسازیم.

اهمیت کار خویش را بفهمیم؛ اهمیت کار معلمی به ظرفیت علاقه فرد به ذهن خود وابسته است. هر چه  به کارکرد ذهن خود بیشتر علاقه­مند باشیم به کارکرد ذهن دیگران نیز علاقه­مندتر می شویم. حتی اگر در آن نقطه طرف مقابل را نفهمیم. نفهمیدن اشکالی ندارد. نکته مهم اینجاست که ما در این اوقات چه می کنیم. و برای ما چه اتفاقی می افتد. و چگونه توانایی رویارویی با آنچه نمی­دانیم، یعنی قدرت تفکر خویش را بازیابی می کنیم؟

 

منبع:

Britzman, D. (2016, May 3). Teacher’s Emotional World and Mental Health .

Dr. Deborah Britzman [Video file]. Retrieved from

[1] Deborah Britzman

[2] Transferential

[3] Ego ideal

[4] Repetition compulsion

[5] Act-out

[6] reenact

[7] John Rickman